مروری بر آمار و ارقام گردش مالی صنایع جهان نشان می‌دهد که صنعت داروسازی به یکی از بخش‌های پولساز در تولید و صادرات دولت‌ها تبدیل شده است. هر روز خبرهای تازه‌ای درباره صنایع دارویی جهان به گوش می‌رسد،
آمار و ارقام از تولید دارو و واکسن‌های جدید برای نجات جان میلیون‌ها انسان و حمایت سازمان‌های بین‌المللی از توسعه این صنعت خبر می‌دهد. بررسی وضعیت بازار دارو و پیش‌بینی‌های اخیر حاکی از رو به رشد بودن بازار جهانی دارو است به‌طوری‌که پیش‌بینی می‌شود فروش جهانی دارو تا سال ۲۰۲۰م به ۱/۳ تریلیون دلار برسد. توجه جدی بسیاری از کشورها به صنعت داروسازی باعث شده تا این صنعت به یکی از سودآورترین صنایع در جهان تبدیل شود به طوری که در فهرست فورچون در سال ۲۰۰۸م، صنعت داروسازی رتبه سوم را در بین ۵۳ صنعت سودآور جهان کسب کرده است. اگرچه در این فهرست متوسط سود صنعت داروسازی ۱۹/۳درصد اعلام شده ولی شواهد گویای آن است که عواید حاصل از تولید و فروش دارو گاهی تا ۳۷ درصد افزایش داشته است. مجموع درآمد کل ۱۲ شرکت بزرگ داروسازی جهان در سال ۲۰۰۷م، ۴۱۵ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار است.
سهم تحقیق در توسعه صنعت داروسازی
درآمد بالای شرکت‌های داروسازی بزرگ دنیا زمینه‌ای را برای آنها فراهم کرده تا بخش زیادی از درآمد خود را صرف هزینه‌های تحقیق و توسعه کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که هزینه‌های تحقیق و توسعه شرکت‌های داروسازی در اروپا، ژاپن و امریکا در بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۵م، بیش از ۴۲درصد رشد داشته و به رقم ۶۷/۵میلیارد دلار در سال ۲۰۰۵م رسیده است. به عبارت دیگر شرکت‌های داروسازی این ۳ قاره در سال ۲۰۰۵م، بیش از بازار سرمایه ایران صرف تحقیق و توسعه کرده‌اند. از لحاظ سهم هزینه تحقیق و توسعه، بیشترین سهم متعلق به کشور امریکا با ۴۶درصد بوده است، در این میان کمترین سهم مربوط به ژاپن با ۱۴درصد بود. امروزه به‌طور میانگین حدود ۲۰درصد از قیمت محصولات دارویی در دنیا را هزینه تحقیق و توسعه و مابقی آن را هزینه اطلاع‌رسانی، سود و قیمت تمام شده تشکیل می‌دهد. بر همین اساس آخرین اخبار منتشر شده، حکایت از همکاری غول دارویی جهان با افریقای جنوبی برای تولید واکسن ذات‌الریه دارد. به گزارش رویترز، شرکت دارویی «فایزر» با موسسه افریقایی «بایوواک» همکاری تازه‌ای را برای انتقال فناوری و تولید واکسن پنوموکوک آغاز کرده است. نالدی پاندور، وزیر علم و فناوری افریقای جنوبی به تازگی اعلام کرد که این همکاری پنج ساله برای تبادل مهارت و فناوری‌های لازم به منظور تولید واکسن«Prevenar ۱۳» در کیپ‌تاون شکل گرفته و هدف از این همکاری علاوه بر کاهش هزینه‌ها، امکان تولید واکسن در کیپ‌تاون است چراکه با توجه به قیمت روزافزون واکسن، حدود ۴۰درصد از کل بودجه واکسن افریقا صرف خریداری واکسن پنوموکوک می‌شود.
فعالان داروسازی جهان در اروپا و امریکا
این تولید پر سود، علاوه بر اینکه به قطب‌های دارویی جهان کمک کرده تا هر روز بیش از پیش بر اعتبار خود بیفزایند، باعث نجات میلیون‌ها انسان در سراسر جهان شده است. براساس گزارش نشریه فوربس، درحال‌حاضر ۵ شرکت برتر جهان در زمینه تولیدات دارویی در امریکا فعالیت می‌کنند، پس از آن نیز کشورهای سوئیس، انگلیس، آلمان و فرانسه دیگر کشورهای شناخته‌شده و پرآوازه در این حوزه هستند.
محمود نجفی‌عرب، عضو سندیکای صاحبان داروهای انسانی در گفت‌وگو با صمت معتقد است: فعال‌ترین کشورهای این صنعت، امریکای شمالی و کشورهای اتحادیه اروپا هستند که به علت داشتن شرکت‌های بزرگ و تجاری مشهور به‌عنوان بزرگترین صادرکنندگان دارو در سطح جهان نیز شناخته می‌شوند. وی با اعتقاد بر اینکه این شرکت‌ها در چند سال اخیر با یکدیگر ادغام شده‌اند و در قالب شرکت‌های چند ملیتی به فعالیت خود ادامه می‌دهند، می‌افزاید: این شرکت‌های چند ملیتی توانسته‌اند بیشترین سهم را در زمینه تولید دارو به خود اختصاص دهند و جالب‌تر اینکه از منظر مصرف دارو نیز براساس برآورد انجام‌شده حدود هزار میلیارد دلار سهم مصرف دارو در جهان است که نیمی از آن متعلق به امریکای شمالی است. نجفی‌عرب درباره تولید داروهای «های‌تک» معتقد است: حدود ۱۰۰ قلم دارو جزو داروهایی است که امروزه از طریق صنایع «های‌تک» تولید می‌شود و به سرعت در حال تسخیر بازارهای جهانی است و به نظر می‌رسد آینده دارویی دنیا در بخش داروی «های‌تک» است.
وجه تمایز داروسازی با صنایع فناوری‌محور
اما آنچه صنعت داروسازی را از سایر صنایع با فناوری پیشرفته متمایز می‌کند، این است که توسعه این صنعت سودآور بیشتر از سایر صنایع تابع تحقیقات نوآورانه، سرمایه‌گذاری و مقررات دولتی است. صنعت داروسازی یکی از ۳ صنعت مبتنی بر فناوری است که در آن ارزش حق ثبت اختراع به‌طور تقریبی برابر با محصول است. صنایع شیمیایی (مواد شیمیایی کشاورزی) و صنعت بیوفناوری که گستردگی طیف نوآوری از گونه‌های گیاهی مهندسی تا درمان‌های دارویی انسانی را دربرمی‌گیرد، ۲ صنعت بعدی هستند. ویژگی حق ثبت اختراع در این ۳ صنعت نسبت به سایر صنایع با فناوری پیشرفته مانند رایانه و الکترونیک متفاوت است. شدت نوآوری در صنعت داروسازی به حدی است که از دوره زمانی معرفی یک داروی جدید به بازار کاسته شده است. در دهه ۱۹۷۰م ممکن بود یک داروی ویژه به مدت ۱۰سال تنها داروی قابل دسترس برای درمان یک بیماری بماند، اما این دوره زمانی از سال ۱۹۹۸م به کمتر از ۲ سال کاهش یافته و صنعت داروسازی امروزی نسبت به یک دهه پیش بسیار متحول شده است.
روش‌های نوین تولید دارو، شاخص جدید رقابت
یکی از عواملی که باعث تحول و رقابت بیشتر در صنعت داروسازی شد این بود که شرکت‌های پرفروش و نامدار داروسازی در دهه گذشته برای جبران بسیاری از هزینه‌ها و حفظ جایگاه رقابتی خود به راهکارهای جدیدی روی آوردند. یکی از این راهکارها دور شدن از نوآوری خالص و متنوع‌سازی فعالیت‌ها و ورود به حوزه‌هایی مانند تشخیص و تولید داروهای ژنریک بود که درحال‌حاضر مهم‌ترین وجه تمایز شرکت‌های قوی و ضعیف جهانی به شمار می‌آید.
محمدباقر تحویل‌زاده، عضو سندیکای تولیدکنندگان داروهای شیمیایی و دارویی نیز یکی دیگر از کارشناسان صنایع دارویی است که درباره شاخص‌های نوین رقابتی و روش‌های جدید تولید دارو به صمت می‌گوید: در بحث انتقال دانش فنی تولید این مواد اولیه باید گفت بسیاری از کشورهای دنیا فناوری لازم برای تولید صنایع دارویی را دارند اما آنچه اهمیت دارد استفاده از روش‌های نوین تولید دارو است که هم کیفیت را افزایش دهد و هم سود بیشتری را عاید تولیدکنندگان این صنعت کند. وی درباره صنعت داروسازی جهان و به ویژه مواد اولیه دارویی معتقد است: درباره رقابت کشورهای مختلف در صنعت داروسازی در بخش تولید مواد اولیه دارویی باید از کشورهای نوظهور نام برد. به‌عنوان نمونه چند سالی است که چین و هند نیز به جمع سازندگان و تولیدکنندگان این مواد اولیه اضافه شده‌اند و تلاش می‌کنند تا با کشورهای اروپایی و امریکایی رقابت کنند.
سود میلیاردی داروسازان جهان
امریکا با داشتن شرکتی مانند فایزر، سوئیس با شرکت نوارتیس، فرانسه با راشه و سرانجام انگلیس با گلاسکو توانسته‌اند خود را به‌عنوان پرآوازه‌ترین شرکت‌های داروسازی در جهان مطرح کنند. اما اگر بخواهیم مروری عمیق‌تر بر فعالیت‌های بزرگترین غول دارویی جهان یعنی «فایزر» داشته باشیم، می‌بینیم این شرکت که سال‌هاست در رتبه نخست تولید داروی جهان ایستاده، عمری بیش از یک قرن دارد و آنطور که در گزارش‌ها آمده سود سالانه این شرکت حدود یک میلیارد و ۱۷۲میلیون دلار تخمین زده شده است. تولیدات این شرکت در بخش‌های دارویی (انسان و حیوان)، واکسن‌ها و انواع محصولات بهداشتی و غذایی است.
بین سال‌های ۱۹۸۸ تا ۲۰۰۵م، دولت امریکا مبالغ زیادی را صرف کمک به پروژه‌های اکتشافی و اختراعی در زمینه داروهای جدید کرده است. بر همین اساس، امریکا در جامعه بین‌المللی به‌عنوان یکی از کشورهای پیشرو و نوآور در تولیدات دارویی شناخته می‌شود. در اروپا نیز گزارش‌های مربوط به گردش مالی آلمان در بازار دارویی نشان می‌دهد که این کشور سومین قطب دارویی جهان به شمار می‌آید. سود خالص آلمان در بخش مبادلات دارویی که معادل رقم چشمگیر ۳۸میلیارد یورویی است، باعث می‌شود تا آلمان را از برترین‌های صنعت دارو در جهان بدانیم. اما درباره صنعت داروسازی آلمان باید به این نکته توجه داشت که داروسازی در این کشور تا حد زیادی متاثر از تصمیمات دولت است. البته بدون شک بریتانیا نیز از موفق‌ترین‌های داروسازی در جهان است، نکته جالب در زمینه موفقیت این کشور به حسن شهرتش در بخش پزشکی و دارویی بازمی‌گردد. در نظرسنجی‌های مختلف وابسته به سازمان بهداشت جهانی، بسیاری از مردم ساکن در کشورهای مختلف برای درمان دارویی و بالینی، بریتانیا را قابل اعتمادترین کشور ارزیابی کرده‌اند اما این حسن شهرت یک شبه به دست نیامده است. این کشور ابتدا روی جلب اعتماد شهروندان خود، سپس کشورهای همسایه و در مرحله بعد، کشورهای خاورمیانه، افریقا و… کار کرده است. سیاست دولت انگلیس برای حمایت از تولیدات دارویی به‌طور غیرمستقیم بود. در واقع بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی و بزرگ دارویی در این کشور به‌شکل خصوصی فعالیت می‌کنند، اما طبق قوانین موظف به پرداخت مبالغی قابل توجه به دولت هستند.
ورود افریقا به صحنه رقابت
کشورهای در حال توسعه، ظرفیت خوبی برای همکاری با شرکت‌های بین‌المللی دارند. با ورود کشورهای نوظهور و در حال توسعه به عرصه تولید فرآورده‌های دارویی به ویژه چین و برزیل انتظار می‌رود این صنعت به زودی شاهد تغییرات جدی در ساختار تولید و توزیع محصولات دارویی باشد. علاوه بر این سهم اقتصادهای نوظهور چین، هند، روسیه، برزیل و مکزیک در مصرف جهانی دارو از ۱۲درصد در سال ۲۰۰۵م به ۲۸درصد در سال جاری افزایش یافته و از آنجا که این گروه کشورها مصرف‌کننده عمده داروهای ژنریک هستند، پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۲۰۱۵م سهم داروهای ژنریک از ۲۰درصد بازار در سال ۲۰۰۵م به ۳۹درصد افزایش یابد. نجفی‌عرب درباره مبحث داروهای ژنریک می‌گوید: اگر به بازار تولید این داروها در سطح بین‌المللی نگاه کنیم، باز هم به اروپا و امریکا می‌رسیم و می‌بینیم که بیشترین حجم تولید به این کشورها تعلق دارد. اما با نگاهی به سطح منطقه و آسیا نام کشورهای ترکیه، اردن و هند در حوزه داروهای ژنریک به چشم می‌خورد به ویژه اینکه «هند» چند سالی است که در زمینه تولید داروهای ژنریک فعال شده و به تولید دارو به وسیله صنایع «های‌تک» می‌پردازد. این کشور درحال‌حاضر نیز نگاهی به صنعت داروسازی امریکای شمالی دارد و سهم خوبی از صنعت داروی امریکای شمالی را به خود اختصاص داده است.
وی درباره صنعت داروسازی هند، کمی مبحث را بیشتر می‌شکافد و اظهار می‌کند: به‌طور عمده تولید برخی داروها در انحصار کشورهای ویژه‌ای است و کشورهای دیگر معمولا نمی‌توانند به دانش تولید آن دست یابند، اما به محض برداشته شدن انحصار دانش آن، کشورهای دیگر مانند هند سریع به تولید دارو می‌پردازد و این نشان می‌دهد که این صنعت تا چه حد مورد توجه هندی‌هاست. این کشور تلاش کرده تا با تولید مواد اولیه دارویی و داروهای ژنریک بازار جهانی را به تسخیر خود درآورد و تاکنون نیز موفقیت‌های زیادی را کسب کرده است. در سال‌های اخیر، کشورهای شرق افریقا در همایش‌های مشترک‌المنافع، برنامه‌های گسترده‌ای را برای افزایش سطح علم در بخش داروسازی و جذب همکاری با کشورهای برجسته دارویی جهان برگزار کرده‌اند. کشورهایی مثل کنیا و اوگاندا با عقد قراردادهای همکاری مشترک با شرکت‌های فرانسوی و انگلیسی در عمل وارد بازار تولید داروی بین‌الملل شده‌اند. به نظر می‌رسد، این قراردادها برای ۲ طرف سودهایی را به همراه دارد؛ سودی که از جذب بازارهای بزرگ فروش و تولید برای داروسازان غربی‌ها گرفته تا کسب تجربه و ایجاد اشتغال و توسعه صنعت برای افریقایی‌ها گسترده شده است.
