جمهوری آذربایجان به جز نفت و گاز فرصت‌های متنوع دیگری را پیش روی تجار خارجی می‌گذارد
کاوه شجاعی/ آینده نگر
جمهوری آذربایجان (آذربایجان به معنی سرزمین آتش) یکی از همسایگان ایران است و در منطقه قفقاز جنوبی – در تقاطع آسیای جنوب غربی با اروپای جنوب شرقی- قرار دارد. نام این سرزمین از آتش‌هایی گرفته شده که به صورت طبیعی از سطح زمین در برخی نقاط این سرزمین -که حالا میدان‌های نفت و گازند- بلند می‌شود. جمهوری آذربایجان از شرق به دریای خزر، از شمال به روسیه، از شمال غربی به گرجستان، از غرب به ارمنستان و از جنوب به ایران راه دارد. منطقه مجزای نخجوان آذربایجان نیز با ترکیه، ارمنستان و ایران مرز دارد.
جمعیت جمهوری آذربایجان نزدیک به 10 میلیون نفر است و اکثریت این جمعیت مسلمان و شیعه هستند. در این کشور سن امید به زندگی 70.9 است و درصد شهرنشینی نیز 54.6 درصد است.
اوضاع سیاسی در گذشته
آذربایجان در فاصله کوتاهی بین سال‌های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ میلادی مستقل بود اما در سال ۱۹۲۰ به بخشی از اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد. این کشور بعد از هشت دهه و هم‌زمان با فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱، استقلال خود را به دست آورد. در همان سال، مناقشه ناگورنو قره‌باغ با ارمنستان شدت گرفت و علت جدا بودن بخشی از خاک این کشور از سرزمین اصلی نیز همین مناقشه است.
ریشه این مناقشه به سال ۱۹۲۳ برمی‌گردد؛ زمانی که منطقه ناگورنو قره‌باغ با اکثریت جمعیت ارمنی، مورد مناقشه بین آذربایجان و ارمنستان قرار داشت و مسکو آن را به عنوان منطقه خودمختار شناخت. درگیری نظامی آذربایجان و ارمنستان بر سر این منطقه در دهه‌های بعد به خصوص در سال ۱۹۸۸ افزایش یافت و با استقلال دو جمهوری و نیز در جریان آتش‌بس سال ۱۹۹۴ به اوج خود رسید. ارمنستان در این سال، ناگورنو قره‌باغ و مناطقی از اطراف آن را در کنترل گرفت و مناقشه بر سر آن هنوز حل و فصل نشده است.
اوضاع سیاسی کنونی
رئیس‌جمهور کنونی جمهوری آذربایجان الهام علی‌اف است که از سال ۲۰۰۳ تاکنون بر سر قدرت است و درواقع جانشین پدرش حیدر علی‌اف شد. او در سال ۲۰۰۸ برای دومین دوره رئیس‌جمهور شد و سال بعد از آن، قانونی در جمهوری آذربایجان به تصویب رسید که منع رئیس‌جمهور از کاندیداتوری در بیش از دو دوره را لغو کرد. این مسئله به همه‌پرسی گذاشته شد و رأی عمومی را به دست آورد و این‌طور شد که الهام علی‌اف در سال ۲۰۱۳، سومین دوره پنج‌ساله ریاست‌جمهوری خود را آغاز کرد. همچنین در سال ۲۰۱۶ همه‌پرسی دیگری برگزار شد که تغییر در قانون اساسی برای افزایش اختیارات رئیس‌جمهور را تصویب کرد و به گفته منتقدان، راه را برای به‌قدرت‌رسیدن پسر الهام علی‌اف در آینده هموار کرد.
اقتصاد آذربایجان مدرن
در دوران اتحاد شوروی، اقتصاد آذربایجان در مقایسه با همسایگانش ارمنستان و گرجستان از لحاظ صنعتی پیشرفته‌تر بود اما تنوع کمتری داشت، زیرا سرمایه‌گذاری در بخش غیرنفتی پایین بود. یکی از حوزه‌های غیرنفتی که در آن زمان فعال بود تولید و صادرات خاویار توسط آذربایجان بود. امروزه صنعت شیلات جمهوری آذربایجان بیشتر متمرکز روی خاویار تاس‌ماهی و بلوگا است که ذخایرشان در دریای خزر رو به کاهش گذاشته است.
در عین حال جمهوری آذربایجان نیز مانند سایر جمهوری‌های اتحاد شوروی سابق در گذار از اقتصاد دستوری به اقتصاد بازار با دردسرهای زیادی روبه‌رو بود اما بخش انرژی – نفت و گاز- کمک زیادی به اقتصاد جمهوری آذربایجان کرد.
اوضاع اقتصادی کنونی
پیش از سقوط قیمت نفت در سال ۲۰۱۴، آذربایجان اوضاع خوبی را در عرصه اقتصادی سپری می‌کرد. افزایش صادرات انرژی از این کشور باعث کسب درآمد بالایی برای آن شده و این مسئله باعث رشد دورقمی اقتصاد شده بود. اما سقوط قیمت نفت باعث کاهش ۳.۸ درصدی تولید ناخالص داخلی جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۶ شد چون بخش ساخت و ساز نیز روند کندی را تجربه می‌کرد. مجموعه این اوضاع در کنار کاهش ارزش واحد پول جمهوری آذربایجان باعث افزایش تورم و تضعیف بخش بانک‌داری این کشور شده است.
در این میان باید به این نکته توجه داشت که جمهوری آذربایجان در نقطه تقاطع شاهراه‌های بین‌المللی زیادی از جمله راه ابریشم قرار داشته و بخش حمل و نقل در آن از گذشته اهمیت زیادی داشته است و امروزه نیز جمهوری آذربایجان در عرصه حمل و نقل مواد خام در منطقه اهمیت زیادی دارد. مهم‌ترین و معروف‌ترین پروژه‌ای که در این حوزه تاکنون اجرایی شده است، خط لوله باکو- تفلیس- جیحان بوده که ماه می سال ۲۰۰۶ به راه افتاده و نزدیک به 50 میلیون تن نفت خام را سالانه از میدان‌های نفتی دریای خزر به بازارهای جهانی می‌رساند. همچنین خط لوله قفقاز جنوبی که از آذربایجان، گرجستان و ترکیه می‌گذرد، سال ۲۰۰۶ اجرایی شده و گاز را از میدان گازی شاه دنیز به بازارهای اروپا منتقل می‌کند.
امروزه نیز صادرات نفت از خط لوله باکو- تفلیس- جیحان، باکو- سوپسا و باکو- نووروسیسک همچنان مهم‌ترین پیش‌برنده اقتصاد آذربایجان است؛ اما تلاش‌هایی نیز برای تقویت بخش تولید گاز صورت گرفته که مهم‌ترین آنها تکمیل احتمالی پروژه راهروی گازی جنوبی بین جمهوری آذربایجان و اروپا است که منبع دیگری از درآمد را در بخش صادرات گاز برای این کشور ایجاد می‌کند.
بخش دیگری از اقتصاد جمهوری آذربایجان که دولت در جهت تقویت آن تلاش زیادی کرده، گردشگری است. جمهوری آذربایجان در دهه ۱۹۸۰ به مقصد برخی سفرهای گردشگری تبدیل شده بود اما بعد از سقوط اتحاد شوروی و نیز بروز مناقشه ناگورنو قره‌باغ در دهه ۱۹۹۰، صنعت گردشگری جمهوری آذربایجان آسیب خورد. در دهه ۲۰۰۰، صنعت گردشگری این کشور خود را احیا کرد و امروزه نیز گردشگری به خصوص در کوه‌های شاه‌داغ جمهوری آذربایجان -که هم امکانات اسکی و هم امکانات استراحتی و درمانی دارد- فعال است.
معضلات در راه اصلاحات اقتصادی
جمهوری آذربایجان در زمینه اصلاحات بازار پیشرفت‌هایی داشته اما در بخش‌های دولتی و خصوصی فساد همچنان وجود دارد و باعث ایجاد مشکل در راه رشد درازمدت - به خصوص در بخش‌های غیرمربوط به انرژی- در این کشور می‌شود. یک مانع دیگر در راه رشد اقتصاد آذربایجان نیز کمبود سرمایه‌گذاری خارجی در بخش‌های غیرنفتی است. این کشور در عین حال به دلیل تداوم مناقشه با ارمنستان با محدودیت‌هایی در منطقه مواجه است که تاثیری منفی روی اقتصادش می‌گذارد. البته جمهوری آذربایجان موفق شده تجارت خود را با ترکیه و اروپا گسترش بدهد و بازارهای جدیدی برای صادرات غیرنفتی و غیرگازی خود بیابد. بخش کشاورزی و همکاری با برخی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و نیز امریکا از این جمله بوده است.
دولت همچنین تا حد زیادی خصوصی‌سازی اراضی کشاورزی و بنگاه‌های کوچک و متوسط را تکمیل کرده است. از سال ۲۰۰۰ تاکنون، دولت مرحله دوم خصوصی‌سازی را نیز به اجرا درآورده و بسیاری از بنگاه‌های بزرگ را نیز خصوصی کرده است.
در کل به نظر می‌رسد که پیشرفت در حوزه اصلاحات اقتصادی جمهوری آذربایجان با روند اقتصاد کلان و تثبیت آن همخوانی چندانی نداشته است. دولت اصلاحات قانونی را در برخی حوزه‌ها - از جمله گشایش سیاست‌های تجاری- کلید زده است اما مدیریت عمومی که باید منافع تجاری و قانونی را با هم ترکیب می‌کرده، ناکافی بوده و تاثیر این اصلاحات را محدود کرده است.
افق آینده
افق آینده جمهوری آذربایجان تا حد زیادی به قیمت نفت در بازارهای جهانی وابسته است. اما عوامل دیگری مثل موفقیت جمهوری آذربایجان در گسترش تولید گاز، بهبود فضای کسب و کار و نیز متنوع‌کردن اقتصاد از جمله نکات مثبت در حرکت اقتصاد این جمهوری بوده است. در اواخر سال ۲۰۱۶ نیز رئیس‌جمهور آذربایجان نقشه راه استراتژیکی را به تصویب رساند که در آن بخش‌های مهم غیرنفتی و غیرگازی به عنوان حوزه‌های اصلی توسعه اقتصادی معرفی می‌شوند: بخش‌هایی مثل کشاورزی، گردشگری و لجستیک.
بانک جهانی چه می‌گوید؟
از سال گذشته میلادی که اصلاحات قانون اساسی در جمهوری آذربایجان صورت گرفت، این کشور در روند بازتعریف ساختار دولتی خود قرار دارد. این تحولات در شرایطی صورت می‌گیرد که اقتصاد آذربایجان به علت کاهش قیمت نفت و بحران در بخش مالی با چالش‌های بزرگی روبه‌رو شده است.
دولت در تلاش است این چالش‌ها را با تعجیل در اصلاحات و بهبود فضا برای توسعه بخش خصوصی پشت سر بگذارد. نقشه راه استراتژیک جمهوری آذربایجان برای توسعه اقتصاد ملی و ۱۱ بخش اقتصاد از سال گذشته در جریان است و اهداف درازمدتی در چارچوب آن برای توسعه پایدار تعیین شده است. احتمالا تحکیم مالی در میان‌مدت، اولویت سیاست‌ها خواهد بود و همین مسئله ممکن است اجرای برخی از برنامه‌های سرمایه‌گذاری را در آذربایجان به تعویق بیندازد. با این حال، جمهوری آذربایجان در تلاش است تا از پروژه‌های مرتبط‌کننده کشورهای منطقه برای بهبود تزانزیت و تجارت بهره ببرد و راه تسریع رشد اقتصادی خود را هموار کند.
جهان و جمهوری آذربایجان
اخیرا آماری منتشر شد که حاکی از شباهت اقتصاد جمهوری آذربایجان با متوسط اقتصاد جهانی است. بر این اساس، پنج معیار مورد بررسی قرار داشته است: تولید سرانه ناخالص داخلی، نرخ بیکاری، درصد هزینه‌های دولتی از تولید ناخالص داخلی، نرخ تورم، و درصد تجارت از تولید ناخالص داخلی.
جمهوری آذربایجان در موارد زیادی – غیر از تجارت و تورم- با متوسط اقتصاد جهانی نزدیکی دارد. در جمهوری آذربایجان سرانه تولید ناخالص داخلی ۱۷ هزار دلار و متوسط این رقم در اقتصاد جهانی ۱۵ هزار دلار است. نرخ بیکاری در آذربایجان ۵ درصد است که تنها 0.7 درصد با متوسط جهانی (5.7 درصد) فاصله دارد. درصد هزینه‌های دولتی از تولید ناخالص داخلی در جمهوری آذربایجان ۳۸ درصد است و این در حالی است که متوسط جهانی این رقم ۳۵ درصد است. این در حالی است که نرخ تورم در آذربایجان 4 درصد و در متوسط جهانی ۱.۶ درصد است و نیز درصد تجارت از تولید ناخالص داخلی در آذربایجان ۷۲ و در متوسط جهانی ۵۸ درصد است.
۲.فرصت‌ها و ریسک‌های سرمایه‌گذاری در جمهوری آذربایجان
در طول سال‌های اخیر میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) در جمهوری آذربایجان نسبتا افزایش داشته اگرچه اکثر این سرمایه‌گذاری‌ها روانه بخش انرژی – نفت و گاز – شده است. در سال ۲۰۱۶ میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در جمهوری آذربایجان ۵.۴ میلیارد دلار برآورد شده است.
دولت آذربایجان اعلام کرده قصد دارد بخش‌های دیگر اقتصاد را برای سرمایه‌گذاران خارجی جذاب کند. طی ماه‌های آینده اولین منطقه آزاد تجاری در جمهوری آذربایجان آغاز به کار خواهد کرد که یکی از بنادر مهم جنوب باکو (بندر تجارت دریایی بین‌المللی باکو) مشمول آن خواهد شد. هدف اصلی ایجاد این منطقه آزاد تجاری، توسعه بخش غیرنفتی جمهوری آذربایجان اعلام شده است. برای سرمایه‌گذاران در این منطقه معافیت‌های گمرکی و مالیاتی در نظر گرفته شده است اما جزئیات آن هنوز معلوم نیست و باید به تصویب مجلس برسد.
نقاط قوت جمهوری آذربایجان به عنوان فرصت سرمایه‌گذاری
– رشد سریع اقتصاد
– موقعیت مناسب جغرافیایی
– هزینه نسبتا پایین تولید
– نیروی کار متخصص و ارزان
– عظمت بخش انرژی
– امضای توافق‌نامه‌های مختلف دوجانبه با هدف ترویج
نقاط ضعف جمهوری آذربایجان به عنوان فرصت سرمایه‌گذاری
-کیفیت ضعیف زیرساخت‌ها
– وجود فساد اقتصادی
– کند بودن بوروکراسی
– احتمال بی‌ثباتی در منطقه قره‌باغ
– به‌جز صنعت نفت، تعداد بخش‌های توسعه‌یافته بالا نیست.
۳. آیا تجارت با جمهوری آذربایجان دشوار است؟
طبق برآورد بانک جهانی، انجام کسب‌وکار و بازرگانی در جمهوری آذربایجان کمی سخت است و این جمهوری در میان ۱۹۰ کشور جهان رتبه ۶۵ را به لحاظ آسانی انجام کسب و کار دارد. جمهوری آذربایجان در این رتبه‌بندی در مقایسه با سال پیش ۴ پله سقوط کرده است.
۴. در کدام بخش‌ها سرمایه‌گذاری کنیم؟
وزارت بازرگانی امریکا در گزارشی بهترین فرصت‌ها برای سرمایه‌گذاری در جمهوری آذربایجان را به ترتیب در این بخش‌ها عنوان کرده است:
۱– نفت و گاز
با وجود کاهش بهای نفت در بازارهای جهانی، انتظار می‌رود بخش نفت و گاز جمهوری آذربایجان طی سال‌های آینده هم پرسودترین بخش برای سرمایه‌گذاران خارجی باشد.
۲– بانک‌داری و موسسات مالی
بخش مالی در جمهوری آذربایجان تحت سلطه بانک‌هاست و بخش غیربانکی در این حوزه فرصت‌های اندکی را برای سرمایه‌گذاران خارجی فراهم کرده است (بانک‌ها در آذربایجان ۹۵ درصد کل دارایی‌های بخش مالی را در اختیار دارند). شرکت‌های سرمایه‌گذاری خصوصیِ خارجی این فرصت را دارند که در بانک‌های خصوصی در جمهوری آذربایجان سرمایه‌گذاری کنند، به خصوص اینکه آنها هم از این مسئله استقبال می‌کنند.
۳– ارتباطات و آی‌تی
بخش آی‌تی در جمهوری آذربایجان هنوز در مراحل اولیه توسعه خود قرار دارد. دولت آذربایجان به همین منظور برای شرکت‌های خارجی که بخواهند در این حوزه سرمایه‌گذاری کنند معافیت گمرکی ۷ساله اعلام کرده است. بهترین فرصت‌ها در این بخش را می‌توان در حوزه‌های تجارت الکترونیک و دولت الکترونیک مشاهده کرد. شرکت‌های مشاوره‌ای در حوزه آی‌تی هم می‌توانند به بخش عمومی و خصوصی سرویس بدهند. جمهوری آذربایجان به توسعه بخش ماهواره خود تمایل نشان داده و شرکت‌های مرتبط در این حوزه شانس زیادی برای ورود به بازار این کشور دارند.
۴– توریسم
استراتژی بخش توریسم در جمهوری آذربایجان به سمت میزبانی کنفرانس‌های تجاری و مسابقات ورزشی گرایش دارد. به علاوه توریست‌ها از خاورمیانه و شرق آسیا به این کشور علاقه نشان می‌دهند. توسعه هتل‌هایی که به تاجران خارجی در جمهوری آذربایجان خدمات بدهند و شرکت‌هایی که کنفرانس‌های تجاری را سازمان‌دهی می‌کنند بهترین فرصت‌ها در این حوزه به حساب می‌آیند.
۵– ترابری
جمهوری آذربایجان از طریق سرمایه‌گذاری عمده زیرساختی قصد دارد خود را مرکز حمل و نقل تجارت شرق- غرب و به نوعی «جاده ابریشم جدید» معرفی کند.
مهم‌ترین پروژه راهسازی در جمهوری آذربایجان خط‌آهن باکو- تفلیس- قارص است که آذربایجان-گرجستان و ترکیه را به هم وصل می‌کند و از آنجا راه را برای حمل و نقل به اروپا هموار می‌کند. این پروژه فرصت مناسبی برای تولیدکنندگان لوکوموتیو، واگن، تجهیزات حمل و نقل، تجهیزات ساخت و ساز و شرکت‌های ترابری بین‌المللی خواهد بود.
۶– کشاورزی
بخش کشاورزی بزرگ‌ترین کارفرما در جمهوری آذربایجان به حساب می‌آید و نزدیک به ۴۰ درصد افراد شاغل در این کشور بخشی از زندگی خود را از راه کشاورزی می‌گذرانند. اما کهنه بودن تجهیزات و ابتدایی بودن روش‌ها باعث شده کشاورزی فقط ۶ درصد تولید ناخالص داخلی این کشور را تامین کند. شرکت‌های تولیدکننده تجهیزات صنایع غذایی و بسته‌بندی شانس خوبی برای پیشرفت در این حوزه دارند.
۵. از نفت و پلاستیک تا میوه و ابریشم
به جمهوری آذربایجان چه صادر کنیم؟ چه از آن وارد کنیم؟
در سال ۲۰۱۶ نفت مهم‌ترین محصول صادراتی جمهوری آذربایجان بود و بیشتر از ۹۱ درصد صادرات این کشور را شامل می‌شد. ماشین‌آلات، تجهیزات الکترونیکی، کامپیوتر و خودرو هم جزو مهم‌ترین اقلام وارداتی این جمهوری بوده است.
