تحولات ساختار جمعیتی ایران در سال‌های آتی به کدام سمت می رود؟
از سال ۲۰۲۵ یعنی حدود ۷ سال آینده، نرخ رشد جمعیت در ایران به کمتر از یک درصد در سال می‌رسد. در سال ۲۰۲۵ نرخ رشد جمعیت ایران برابر با ۰.۷۴ درصد خواهد بود ولی ظرف ۲۵ سال به کمتر از ۰.۱۱ درصد تقلیل پیدا می‌کند. در این زمان است که می‌توان گفت وضعیت ایران از نظر جمعیتی نگران‌کننده‌تر خواهد شد زیرا هم متوسط سن بالاتر است و هر تمایل به فرزندآوری کم است و هم شماری از افراد جوان به دلایل مختلف از کشور مهاجرت خواهند کرد.
آینده نگر/ ترجمه:مونا مشهدی رجبی، منبع: sworldometer
جمعیت کشور یک فاکتور مهم انسانی و اقتصادی است. جمعیت یک کشور و بزرگی طبقه متوسط در جامعه است که می‌تواند بزرگی بازار مصرف آن کشور و بزرگی جامعه نیروی کار را تعیین کند و در نهایت نشان دهد توانایی اقتصادی کشور برای رشد چقدر است.
وال‌استریت ژورنال نوشت: جمعیت یک کشور نیروی کار آن کشور محسوب می‌شوند و هرچه سطح تحصیلات و مهارت‌های آنها بالاتر باشد، بازدهی بالاتری برای اقتصاد کشور ایجاد می‌کنند. در کشورهایی که میزان تحصیلات نیروی کار بالا باشد، آنها توانایی بیشتری برای ایجاد ارزش افزوده برای اقتصاد کشور دارند به همین دلیل است که کشورها میلیون‌ها دلار برای تربیت و تحصیل نیروهای انسانی هزینه می‌کنند به این امید که در سال‌های آتی از توانایی‌های آنها استفاده کنند ولی زمانی که شمار زیادی از این جمعیت تحصیل‌کرده از کشور خارج شوند یا نرخ زاد و ولد در کشور کاهش یابد، این نگرانی به وجود می‌آید که در آینده کشور با کمبود نیروی کار روبه‌رو شود. در حالت اول بخش زیادی از سرمایه‌های کشور نیز به هدر می‌رود؛ سرمایه‌هایی که برای تحصیل نیروهای انسانی صرف شده است، تحصیل در مدارس و دانشگاه‌های دولتی، و فرد تحصیل‌کرده به قصد بهره‌برداری از توانمندی‌های ایجادشده از کشور خارج می‌شود. در حالت دوم تولید نیروی کار برای تامین نیاز بازار در آینده کاهش پیدا می‌کند که این امر باعث نگرانی مقامات اقتصادی کشورها است.
در دنیای امروزی مسئله کاهش زاد و ولد و افزایش سن جمعیت یک معضل جهانی است. در برخی از کشورهای صنعتی برای حل این مشکل از پذیرش مهاجر استفاده کرده‌اند و در برخی دیگر از کشورها خدمات زیادی در اختیار مادران شاغل قرار داده‌اند تا انگیزه فرزندآوری در آنها افزایش یابد ولی در نهایت و با وجود اجرای تمامی این سیاست‌ها دنیای آینده با بحران پیری جمعیت روبه‌رو است. بحرانی که می تواند زندگی آینده انسان را تحت تاثیر قرار دهد.
افزایش متوسط سن جمعیت در ایران
به دلیل آنچه در بالا آمد، در سال‌های اخیر در مورد نرخ پایین رشد جمعیت در ایران و اثرات منفی این مسئله روی اقتصاد کشور صحبت شده است. طبق این گزارش در انتهای ماه اوت سال ۲۰۱۸ میلادی جمعیت این کشور بالغ بر ۸۲ میلیون نفر است که ۱.۰۷ درصد کل جمعیت جهان است. این کشور از نظر میزان جمعیت در دنیا جایگاه ۱۸ را دارد به این معنا که هجدهمین کشور پرجمعیت دنیا است. کل مساحت ایران یک میلیون ۶۲۹هزار کیلومتر مربع است که ۱۳۰ نفر در هر کیلومتر مربع آن ساکن هستند. در ایران بالغ بر ۶۱.۶ میلیون نفرشهرنشین هستند که ۷۵.۲ درصد از کل جمعیت کشور است. متوسط سن جمعیت ایران برابر با ۳۰.۱ سال است.
طبق گزارشهای رسمی در سال ۲۰۱۸ نرخ زاد و ولد در ایران ۱.۷۲ درصد است ولی نرخ رشد جمعیت ۱.۰۵ درصد اعلام شده است. نکته منفی که در مورد جمعیت در ایران بیان شده است منفی شدن نرخ مهاجرت خالص است، در این سال نرخ مهاجرت خالص یعنی تفاوت بین افرادی که از ایران خارج می‌شوند با افرادی ایران را به عنوان مقصد مهاجرت انتخاب می‌کنند برابر با منفی ۵۵ هزار نفر است. یعنی شمار افرادی که از ایران خارج می‌شوند ۵۵ هزار نفر بیشتر از افرادی است که به ایران مهاجرت می‌کنند.
نرخ رشد جمعیت
از سال ۱۹۵۵ تا ۱۹۹۰، همواره نرخ رشد جمعیت در ایران بیش از ۲.۴ درصد بود. در سال ۱۹۸۰ ایران رشد ۳.۳۹ درصدی جمعیت را تجربه کرد و این نرخ بالای رشد جمعیت تا سال ۱۹۹۰ هم ادامه داشت. در سال ۱۹۸۵ نرخ رشد جمعیت ۴.۱۳ درصد و در ۱۹۹۰، ۳.۵ درصد بود.
جالب است بدانید تا سال ۱۹۹۵ متوسط سن جمعیت در ایران کمتر از ۲۱ سال بود. کمترین رکورد در سال ۱۹۹۰ ثبت شد که در این سال متوسط سن جمعیت ایران برابر با ۱۷.۲ سال بوده است. از طرف دیگر نرخ زاد و ولد هم در این سال‌ها بسیار بالا بود. آمار نشان می‌دهد در سال ۱۹۵۵ نرخ زاد و ولد برابر با ۶.۹۱ بوده است به این معنا که هر زن در سن باروری به طور متوسط ۶ یا ۷ و اغلب ۷ فرزند یا بیشتر داشت. این نرخ به تدریج کاهش یافت ولی تا سال ۱۹۸۵ هم نرخ زاد و ولد بیش از ۶ بود. از این زمان سرعت کاهش نرخ زاد و ولد شدت گرفت تا اینکه در سال ۲۰۰۰ هر زن به طور متوسط ۲.۶۳ فرزند داشت و در سال ۲۰۱۸ شمار فرزندان هر زن در سن باروری برابر با ۱.۷۲ است. طبق این آمار اغلب خانوارهای ایران یک یا دو فرزند دارند ولی هنوز شمار خانوارهای دارای دو فرزند بیش از خانوارهای دارای یک فرزند است.
نرخ شهرنشینی
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد از سال ۱۹۵۵ تاکنون نرخ شهرنشینی در این کشور روند افزایشی داشته است. در این سال ۳۰.۶ درصد از جمعیت ایران شهرنشین بودند ولی در سال ۱۹۶۵ سهم شهرنشینی به کل جمعیت این کشور برابر با ۳۷.۲ درصد بود. این روند ادامه پیدا کرد تا اینکه در سال ۱۹۸۵، ۵۳.۶ درصد از جمعیت ایران به جرگه شهرنشینان پیوستند و در سال ۱۹۹۵ نرخ شهرنشینی در ایران به ۶۰.۱ درصد رسید و این روند افزایشی ادامه یافت تا اینکه در سال ۲۰۱۰، ۷۰.۵ درصد از جمعیت کشور شهرنشین شدند و در سال ۲۰۱۸ ، ۷۳.۸ درصد مردم این کشور در شهرها ساکن هستند.
افزایش شمار شهرنشینان به معنای کاهش فعالیت‌های کشاورزی و زندگی روستایی است که می‌تواند آسیب‌هایی را به ساختار اقتصاد و اجتماع وارد کند. البته در مورد اثرات منفی این مسئله روی ایران که با بحران کم‌آبی روبه‌رو است، نمی‌توان با قطعیت در مورد اثرات منفی این تحول صحبت کرد.
نرخ مهاجرت
یکی از فاکتورهای جمعیتی که در سال‌های اخیر بحث زیادی در مورد آن وجود دارد نرخ مهاجرت است. نرخ خالص مهاجرت به معنای تفاوت شمار افراد واردشده به ایران با افراد خارج‌شده از کشور است. نرخ مهاجرت منفی به این معنا است که شمار افرادی که از ایران خارج می‌شوند بیش از افرادی است که وارد ایران شده‌اند و اغلب افراد خارج‌شده از کشور هم دانشجویان و افراد تحصیل‌کرده هستند. طبق این گزارش از سال ۲۰۰۵ تاکنون همواره خالص مهاجرت در ایران منفی بوده است. بالاترین شمار مهاجران ایرانی در قرن بیست و یکم در سال ۲۰۱۰ از ایران خارج شده‌اند. در این سال خالص مهاجرت برابر با منفی ۱۰۹ هزار و ۸۵۳ نفر بوده است یعنی در این سال تعداد ایرانی‌های خارج‌شده از کشور در مقایسه با افرادی که به ایران مهاجرت کرده‌اند۱۰۹ هزار نفر بیشتر بوده است. اما اگر از سال ۱۹۶۵ تاکنون بررسی را انجام دهیم به این آمار می‌رسیم که در سال ۱۹۹۵ رکورد مهاجرت از ایران شکسته شده است. در این سال مهاجرت خالص از ایران برابر با منفی ۴۱۹ هزار و ۲۰۱ نفر بوده است. در این سال متوسط سنی جمعیت در ایران برابر با ۱۸.۵ سال بود و ایران در جایگاه شانزدهمین کشور پرجمعیت دنیا قرار داشت.
ساختار جمعیتی آینده چگونه خواهد بود؟
پبش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ جمعیت ایران به ۹۳ میلیون و ۵۵۳ هزار نفر برسد ولی در این سال بالغ بر ۹ میلیارد و ۷۷۱ میلیون نفر در دنیا ساکن خواهند بود و سهم جمعیت ایران به جمعیت دنیا به کمتر از ۰.۹۶ درصد خواهد رسید. در این سال رکورد پایین‌ترین سهم جمعیت ایران نسبت به جمعیت دنیا شکسته می‌شود. در این سال نرخ شهرنشینی در ایران برابر ۹۰.۲ درصد خواهد بود که البته با توجه به مسئله کمبود منابع آبی و ناکارامدی کشاورزی در این شرایط جوی، به نظر می‌رسد دیگر زندگی روستایی و کشاورزی امکان‌پذیر نباشد. در سال ۲۰۵۰ در هر کیلومتر مربع ایران ۵۷ نفر ساکن خواهند بود و هر زن به طور متوسط ۱.۶۲ فرزند خواهد داشت. متوسط سن جمعیت ایران در سال ۲۰۵۰ برابر با ۴۵.۲ سال خواهد بود که نشان‌دهنده پیر شدن جمعیت کشور است. شاید به همین دلیل باشد که خالص مهاجرت در این سال 42- هزار نفر خواهد بود. طبق این گزارش در سال ۲۰۵۰ نرخ رشد جمعیت ایران برابر با ۰.۱۱ درصد در سال است. در این سال شمار زنان در سن باروری کم است و هر زن به طور متوسط ۱.۶۲ فرزند خواهد داشت یعنی به تدریج در فاصله سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۵۰ از شمار زنانی که دو فرزند دارند کاسته خواهد شد.
مطالعات نشان داده است از سال ۲۰۲۵ یعنی حدود ۷ سال آینده، نرخ رشد جمعیت در ایران به کمتر از یک درصد می‌رسد. در سال ۲۰۲۵ نرخ رشد جمعیت ایران برابر با ۰.۷۴ درصد خواهد بود ولی ظرف ۲۵ سال به کمتر از ۰.۱۱ درصد تقلیل پیدا می‌کند. در این زمان است که می‌توان گفت وضعیت ایران از نظر جمعیتی نگران‌کننده‌تر خواهد شد زیرا هم متوسط سن بالاتر است و هم تمایل به فرزندآوری کم است و هم شماری از افراد جوان به دلایل مختلف از کشور مهاجرت خواهند کرد. در این وضعیت اقتصاد ایران به طور جدی با کمبود نیروی کار روبه‌رو می‌شود و این مسئله هم روی حجم تولید تاثیر می‌گذارد و هم به دلیل افزایش متوسط سن جمعیت، کارایی نیروها کمتر خواهد بود.
